YILDIZ NEVİN GÜNDOĞMUŞ/ŞEYMA UZUNDERE – Anadolu Ajansının (AA) isim annesi, Kurtuluş Savaşı’nın “Halide Onbaşısı”, Türk edebiyatının “ilk savaş romancısı” Halide Edip Adıvar, Türk bayanın gücü ve zekasıyla dünya basınında da yer aldı.
Türk edebiyatının seçkin isimlerinden Halide Edip Adıvar’ın vefatının üzerinden 60 yıl geçti.
Halide Edip, Ulusal Çaba’ya olan katkıları, İzmir’in işgalinden sonra, İstanbul halkını harekete geçirmek için yaptığı konuşması, Sakarya Savaşı sırasında “onbaşı” unvanı alması, Türk edebiyatına “ilk savaş romancısı” olarak kazandırdığı yapıtları ve Anadolu Ajansının kuruluş çalışmalarındaki emeği ve isim anneliğiyle Türk tarihinin önde gelen isimlerinden oldu.
Sadece yurt içinde değil, yurt dışında da birçok çalışma ve çeviride imzası bulunan Halide Edip Adıvar, Türk bayanının vatanperverliği ve zekasıyla yabancı basın tarafından da ilgi gördü.
Adıvar’ın 1938 ve 1947 yıllarında yabancı basında yer alan haberleri, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri envanterinde araştırmacıların hizmetine sunuldu.
AA muhabirinin Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri başkanlığından aldığı bilgiye nazaran, Washington Daily News gazetesinin 31 Ağustos 1938 tarihli sayısında, Halide Edip Adıvar’ın Vassar Bayan Koleji tarafından, “dünyanın en zeki 5 kadını” ortasında gösterildiğine ait haber dikkati çekti.
Devlet Arşivleri envanterinde yer alan gazete kupürü, devrin Washington Büyükelçisi Mehmet Münir Ertegün’ün bilgilendirme yazısıyla Dışişleri Bakanlığına iletildi.
Halide Edip’in fotoğrafının da yer aldığı haberde, “Halide Edip, Paris’te yaşıyor, Türk romancı, İstanbul Üniversitesi’nde eski profesör, üç kitabın muharriri ve 2 çocuk annesi.” bilgilerine yer verildi.
Haberde, Halide Edip Adıvar ile dünyanın en zeki bayanları ortasında; Çin başkanı Çan Kay Şek’in karısı Song Mey-ling, memleketler arası personel hareketi savunucularından, aktivist Angelica Balabanoff, ABD Lideri Franklin Delano Roosevelt’in eşi Anna Eleanor Roosevelt ve Hindistan’ın bağımsızlık gayretinin önde gelen isimlerinden Sarojini Naidu’ya da yer verildi.
“Türk bayanları, kendi yeteneklerini kanıtladı”
Arşivlerde ayrıyeten Brezilya’nın Sao Paulo kentinde yayın yapan Estado de Sao Paulo gazetesinde, Ian Bevan’ın 19 Eylül 1947’de Halide Edip Adıvar ile yaptığı röportaja ait makalesinin Fransızca çevirisi de yer aldı.
Rio de Janeiro Büyükelçiliği imzasıyla Dışişleri Bakanlığına bir üst yazıyla iletilen makalenin Fransızca çevirisinde, Atatürk ihtilallerinin akabinde geçen 20 yılda, Türk bayanının “harem dönemine” kıyasla daha keyifli olup olmadığı sorusunun cevabı arandı.
Halide Edip Adıvar, bu soru karşısında, ıslahatların nitekim gerekli olduğunu ve bugün Türk bayanlarının büyükannelerine kıyasla çok daha âlâ yaşadığını belirtti. Adıvar, “Türk bayanları, eski bir ulusun kalıntılarından yeni bir ulus yaratma üzere kuvvetli bir vazifenin bir kısmını yerine getirerek, kendi yeteneklerini kanıtladı.” sözlerini kullandı.
Türk bayanının artık parlamentoda da milletvekili koltuğunun bulunduğuna işaret eden Adıvar, bayanların, hastanede kritik operasyonlarda cerrahlık vazifesi yürüttüğünü, üniversitelerde öğretim vazifelisi olarak ve İstanbul Üniversitesinin tüm fakültelerinde öğrenci olarak eğitim hayatına katıldığını anlattı.
“Kadınlar, bugün en âlâ gazeteciler ve çağdaş romancılar ortasında yer alıyor”
Kadınların, tüm mesleklere giriş yaptığını belirten Adıvar, şöyle devam etti:
“Ticaret ve endüstrinin tüm kollarındalar, tarım ve madencilik sanayisinde bilimsel prosedürlerin uygulanmasına yardım ettiler. Yakın vakte kadar ‘fikirsiz mahluklar’ olarak görülen ve erkeklerin sohbetlerine katılmaya cüret edemeyen bayanlar, bugün en güzel gazeteciler ve çağdaş romancılar ortasında yer alıyor.”
Halide Edip Adıvar’ın bayanların ekonomik özgürlüklerine ait şu değerlendirmeleri de dikkati çekti:
“Kadınlar, ekonomik alana adım attıkları günden bu yana, onlara hiçbir kısıtlama yapılmadı. Bayanlar daima erkeklerle tıpkı maaşı elde ettiler ve evli ya da bekar olmaları onların iş bulmalarına mani olmadı. Hayatını kazanabilen bayan özgür bayandır ve özgürlük mutluluğun temel kuralıdır.”
“Dünyanın en harika bayanlarından biri”
Ian Bevan, “Şüphesiz dünyanın en inanılmaz bayanlarından birini ziyaret ettim.” diyerek, Halide Edip’e ait ilişkin izlenimlerini şöyle aktardı:
“Onu birinci gördüğüm andaki şaşkınlığımı hayal edebilirsiniz. Küçük, yumuşak sesli, gri saçlı, hayatı kitaplar ve edebiyat etrafında dönen bir bayan buldum. Bu 64 yaşındaki narin bayana hayat veren ve ona, kendilerini bağlayan asırlık zincirlerden yurttaşlarını kurtarmak için çok değerli ıslahatlar icra etmesini sağlayan ahlaki gücü anlamam çok vakit almadı. Önümde, sorumun canlı bir yanıtının olduğunu anlamam da çok vakit almadı. Zira Adıvar hanımefendi, ziyadesiyle memnun bir bayan. Sonuç olarak, Adıvar’a nazaran bu hayat, bayanlara harem devrine kıyasla daha fazla keyifli olma talihi verdi.”
