Çocukların Mevt Kavramının Farkına Varışı:Çocuklarda kayıpla ilgili olarak uzmanlar iki hususta fikir birliği içindedirler.
1) Tüm ayrılıklar koparılmak olarak kıymetlendirilir.
2) Çocuğun ölen şahısla geçirdiği müddet ne kadar uzunsa, yas biçimi yetişkinlerinkine o kadar emsal olur.
Ölüm ve Lisan Gelişimi: Yapılan araştırmalarda çocukların değerli bir kısmının vefat sözcüğü hakkında fikirleri olduğu gözlenmiştir. Çocukların hayat ile ilgili kanıları ise genelde hareketleri hayat işareti olarak gördükleri hareket etmeyen objeleri cansız olarak nitelendirdikleri gözlemlenmiştir.
Çocuğun Müşahedesi ve Vefat: Çocukların birinci yıllarından beri, hayvanlar, bitkiler ve çiçeklerin mevti ile karşılaştıkları ve bu duruma tepki gösterdikleri görülmüştür.
ÖLÜME KARŞI TEPKİLER
Ölüm olayına karşı yansısını belirleyen şeyler, yaşı, içsel dayanıklılığı, mesken ortamının inançlı olup olmadığı, ölen kişinin yakınlık derecesi, yetişkinlerin çocuğa verdikleri teselli biçimi ve seviyesi, ve vefat halidir.
• 2 yaştan önce: çocuklarda obje sürekliliği olmadığı için, bir şeyin eksikliğini hissederler. Mevt uzun periyodik bir seyahat olarak algılanır. Çocuğun bu süreçten sonra eksik bir yaşantısı olacağı için çocuk ölen kişinin hayali imgesini yaşatmaya çalışır. Her ne kadar şuurlu bir süreç kelam konusu olmasa da bakım veren şahıstan ayrılık çocuklarda ayrılık anksiyetesini tetikler.
• 3-5 yaş ortasında: bu yaştaki çocuklar vefat kavramını hayatlarında fark ederler. Kuşların, böceklerin, bitkilerin öldüğü bilirler lakin bu mevtin bir geri dönüşü olduğunu zannederler. ^^Annem öldü biliyorum fakat telefonda mı açmayacak^^ formunda beklentileri olabilir. Bu devirdeki çocuk mevti süreksiz bir durum olarak görür ve vefatla ilgili soyut kanıları anlamakta zahmet çeker. Başka taraftan bu yaş fallik periyoda tekabül ettiğinden oidepus ve elektra kompleksi sürecinde farklı meşakkatler oluşabilir.
5 ile 10 yaş ortasında: Beş-dokuz yaş ortasında çocuk, mevtin gerçek olduğunu kavrar lakin kendi başına gelebileceğini düşünmez. On yaşından sonra vefatın kendi başına da gelebileceğini ve kozmik bir olgu olduğunu kavramaya başlar. Yansılarını daha çok oyunlarda ve arkadaş ortasındaki davranışlarda sergilerler
10-13 yaş ortasında: ölümü anlarlar, kabul ederler lakin verdikleri yas yansıları yetişkinlerinkinden farkıdır. Bitkilerin yada hayvanların vefatlarına reaksiyon verirken, yakınlarının vefatına reaksiyon vermiyormuş üzere görünebilirler. Bunun nedeni bir hayvanın vefatıyla baş edebilirken, bir insanın vefatıyla yüzleşmek daha tehdit edicidir.
Ergenler vakitlerinin kıymetli bir kısmını mevt hakkında ideoloji yaparak, düşünüp, hayal kurarak geçirebilirler. “Hayat nedir ? “ , “Ölüm nedir ? “, “Ben kimim ?” üzere sorulara cevap ararlar. Vefatı büyüleyici bir durum olarak kıymetlendirebilir ve kendi cenaze merasimlerini hayal ederek, kimlerin geleceğini, kendilerini ne kadar makus hissedeceklerini, sağken ölene karşı daha güzel davranmaları gerektiğine ait pişmanlık duyacaklarını düşünebilirler. Vefatı büyüleyici bir durum olarak değerlendirebilirler.2 yaşında erkek bir çocuğun annesini kaybetmesi durumunda; hayali bir anne imgesi yaratır, annenin yerine geçebilecek tesirli birinin olmaması durumunda, daima olarak bayan arayan lakin sadık olamayan ve bu yüzden sık partner değiştiren biri olabilir. Yada tam zıddı karşı cins ile bağımlı alakalar kuran ve genelde kendinden daha büyük bayanlara yönelen biri olabilir.
3 yaşından ebeveyn kaybı yaşayan bir çocuk sevilmediğini düşünebilir ve ilerleyen hayatında bireyler ortası münasebetlerde daima olarak sevgi arayışında bulunabilir. Yada sevilemezlik şeması oluşturarak düşük benlik hürmetine sahip biri olabilir.
3-5 yaşındaki bir kız çocuk babasını kaybederse ilerleyen yaşantısında daima olarak özdeşleşebileceği güçlü bir baba modeline benzeyen erkekler arayan biri olabilir. Yada saldırgan ve gergin davranışlar sergileyen, rekabetten kaçınan biri olabilir
ÇOCUKLARDA SIK GÖRÜLEN YAS TEPKİLERİ
•Kaygı: Sevilen birinin kaybı ile çocuklarda temel itimat duygusu sarsılır, kendilerinin ve öbür sevdiklerinin başına bir şey gelebileceği fikri ile kaygılanabilirler. Dehşet ve telaş kanıları; okula gitmek istememe, meskende tek başına olmak istememe, karanlıktan korkmak, isteğini diretmek vb. halde ortaya çıkabilir.
•Uykuya dalmada zahmet: Eğer vefatla ilgili güçlü anılar varsa, bunlar düşünmeye daha müsait akşam saatlerinde çocuğun aklına gelir. Bu durum çocuğun uykuya dalmasını geciktirebilir.
•Üzüntü ve Hasret: Yaşadığı travmatik olaydan sonra çocuk daha çok içine kapanabilir, etrafındakileri üzmemek için hüznünü dışarı göstermeyebilir.
•Öfke ve Dışa Vurma: Çocuklar hüzünlerinin sonucunda, tekme atarak ya da etraflarına ziyan vererek reaksiyon gösterebilirler. Sevdiği kişiyi aldığı için Tanrı’ya ya da mevte kızabilir, kendilerini terk ettiği için ölen şahsa kızabilirler
•Suçluluk, kendini kınama ve utanç: Suçluluk reaksiyonları ekseriyetle mevt olayından evvel yaptıkları ve düşündükleri ile ilgilidir.ÇOCUKLARIN YAS KONUSUNDA EĞİTİMİGenelde aileler çocuklarının mevtle ilgili eğitimlerini derece derece yükseltmeye çalışırlar; inkar, cennet öyküleri ya da meyyitin geri gelişi ve çocukların ölmeyeceği hayatın erken periyotlarında çocukların hayatlarına yerleştirilir. Kübler Roos cennet, İlah ve meleklerle ilgili peri masallarının çocukların başına sokulmasını katiyetle reddeder. Lakin vefat konusunda endişelenen çocuklarla yaptığı çalışmalarda o da inkara dayalı çalışmalar yapmıştır. Çocuklara “insanın vefat anında “bir kelebek gibi” dönüşüm geçirerek ya da özgür hale gelerek” rahatlatıcı ve insanı çağırmakta olan bir geleceğe hakikat yola çıktığını söylemektedir. Sandor Ferenchzi; “gerçeğin gücünün azaltılmasının, gerçeğe aldırmamayla kabul etmek ortasında geçiş etabı olduğunu söylemiştir”. Jerome Bruner “her mevzu, rastgele bir gelişim evresindeki her çocuğa entelektüel dürüstlükle aktif bir formda öğretilebilir” görüşünü kabul etmekte ve çocuğun mevt kavramını gerçekçi bir formda derece derece anlayışına yardımcı olmaya çalışmıştır.
• Çocuğa mevt haberi sakin bir ortamda ve sevdiği yetişkinler tarafından verilmelidir.
Çocuğun sorduğu sorulara mümkün olduğunda yaşına uygun kısa ve açık karşılıklar verilmelidir. Ölmüş bir hayvan yada bitkiden yola çıkarak mevt olgusu anlatılabilir.
Uyku, seyahat ilah, cennet, melekler üzere kavramlar kullanılmamalıdır.
Çocuğun yas reaksiyonlarına hürmet duyulmalı, cenaze merasime vb ritüellerde çocuk da bulundurulmalı, örneğin tabuna dokunmasına yada ölüye bir ikram verilmesine müsaade verilmelidir.
Çocuğun hayatına dair dertleri giderilmeli, diğer insanların ölmeyeceği, ilerleyen süreçte yemek, harçlık, okul, mesken yaşantısı üzere bahislerin motamot devam edeceği, nerde yaşamaya devam edeceği anlatılmalıdır.
Hislerinin farkına vardırılarak aynalama yapılmalıdır. Kendi başınızdan geçmiş vefat olaylarında neleri merak ettiğinizi; ailedeki bu kayıpla ilgili olarak yaşadığınız hisleri paylaşın. Ancak asla, “Metin olmalısın, ağlamamalısın, sen ağlarsan o da üzülür gibi” sözlerle, neler hissetmesi, neler hissetmemesi gerektiğini söylemeyin.
Çocukta görülebilecek mümkün regresif yada saldırgan davranışların süreksiz olduğu göz önünde bulundurularak, anlayışlı davranılmalıdır. Ortalama yas sürecinin 6 ay kadar süreceği unutulmamalıdır.
Ölen kişi ile ilgili olan eşyalar fotoğraflar vb ortada kalmaya devam etmelidir. Lakin gerekirse sayısı azaltılmalıdır.
Çocuğu yasını fotoğraf, oyun vb etkinliklerle söz edilmesine imkan sağlanmalıdır.
Mümkün olduğunca hem çocuk hem de geri kalan bireyler olağan gündelik yaşama devam etmelidir. Okul toplumsal aktiviteler vb ne bir an evvel dönülmeli hayatın devam ettiği hissettirilmelidir.
Konuttan çok uzun müddetliğine uzaklaşılmamalı, konutta yaşamaya devam edilmelidir.
Bilhassa okul öncesi devirde ki çocuklarda ölen bireye karşı yapılmış bir davranışın yada bu şahsa dair düşünülmüş bir şeyin vefata yol açtığı niyeti oluşabileceğinden mevt durumunun kendisiyle ilgili bir şey olmadığı vurgulanmalı.
Kimsenin kendisini bırakmayacağına, onu sevip bakacağına inanabilmesi için, şefkat ve ilginizi sık sık, çok açık bir biçimde gösterin.
Sorularına cevap vermiş olsanız bile o size tekrar tekrar sorabilir. Sabırlı davranın ve sorularını tekrar tekrar yanıtlayın. Bazen çocuğun sorularının cevaplanması kadar sormaya yürek edemediği fakat sizin sezdiğiniz gereksinimleri da değerli olabilir. Bunların hepsi için çocuğu tatmin edecek formda açıklama yapmaya dikkat edin.
ÇOCUKLALA YAS SÜRECİNDE İLGİLENME
Anne ve babalar için danışmanlık: Ebeveynlerin olayla yüzleşme basamağını geçirebilmeleri ve çocukların gösterebileceği yas reaksiyonları hakkında bilgi edinmeleri, onların meselelerine hazırlıklı olabilmeleri ve çocuklarla en güzel formda nasıl bağlantı kuracakları istikametinde yardım almaları gerekir.
• Çocuklara vefat haberinin verilmesi: Çocuğa vefat haberinin anne-babasının ya da duygusal olarak yakın olan birinin vermesi gerekebilir. Çocuğa bu cins bir haber uygun bir vakit da verilmelidir. Çocuğun düşünmesi için vakit verilmeli ve soru bonbardımanına tutulmamalıdır.
Çocukların merasime katılması: Aileler genelde bu üzere durumlarda çocukları kendi dünyalarından uzak tutma eğilimindedirler. Lakin çocuklarda yas hislerini, hayaller yerine somut temellere dayandırmak ve merasime katılmak isteyebilirler, onların vefatı inkar etmelerinin pekiştirilmemesi için, cenaze merasimlerine katılmalarına müsaade verilmelidir fakat muhakkak zorlanmamalıdırlar.
• Uygun bir biçimde hazırlama: Eğer çocuk ölüyü görmek isterse, çocuk içeri alınmadan evvel bir yetişkinin evvel içeri girerek ölen kişinin her zamankinden nasıl farklı göründüğünü çocuğa anlatmak gerekmektedir.
• Güvenilir bir yetişkin arkadaşlığı: Tören sırasında çocuğa güvendiği bir yetişkin arkadaşı eşlik etmelidir.
• Yasın somut tabiri: Çocuklar yaslarını somut olarak tabir etmeye muhtaçlık duyar. Bu çeşit bir istekleri olduğu fark edildiğinde, tabutun üstüne bir şey (mektup, fotoğraf, çiçek vb.) bırakması konusunda teşvik onları rahatlatabilir.
Gerek yetişkinlerin gerekse de çocuğun bu süreci en az örselenmeyle ve sağlıklı bir halde geçirmesi için psikologlardan takviye alın.
